Materi Wulangan Basa jawa kelas IX (3)

Maca

A.    Maca

Kompetensi dasar

1.1.Menanggapi naskah  cerkak kegiatan di sekolah

Indikator

1.1.1.      Mampu menyebutkan ragam bahasa yang digunkan dalam cerkak.

1.1.2.      Menyebut gaya bahasa yang digunakan dalam cerkak.

1.1.3.      Menemukan nilai- nilai didaktis yang tersurat dalam cerkak.

Cerkak karya satra Jawa kang banget narik kawigaten. Basa kang digunake bisa basa ngoko utawa krama. Penulis biasane uga nggunake gaya basa utawa lelewane basa kanggo nambahi lan gawe endahe crita satemah sangsaya narik kawigaten. Saliyane nengsemake basane cerkak  uga ngadhut nilai budi pakerti kang mumpangati banget. Ana ing wulangan iki mengko para siswa bakal latihan nemokake  bab-bab kaya kasebut mau.

Pituduh

1.      Wacanen  cerkak kang asesirah ” Perang”  ing ngisor iki kanthi tliti lan

       premati.

2.      Coba banjur kok wenehi tandha  ukara-ukara kang  bisa nggampangake

       para siswa ninthingi naskah crita cekak iki.

Pethikan cerkak ing ngisor iki wacanen kanthi titi lan premati.

Perang

. Alaah. Sekolah ki nggo apa. Ora ana gunane coba pikiren, sesuk yen lulus apa ya njur kepenak uripmu, entuk gawean, enthuk dhuwit akeh? Mbel ra mungkin. Kandhane Darson karo lambene menjab-menjeb. Jan-jane jenenge asli Darsana, nanging kanca-kancane ing dalan marabi Darson. Dhasar bocah rada mbejujag, dheweke seneng wae diceluk Darson.

       Mahendra krungu omonge Darson mung meneng, pojok batine sethitik ya ngakoni bener. Nanging kaya ana rasa kang kurang srek ing atine. Dheweke ora bisa kumecap. Dikrubung bocah-bocah mbejujag sing omongane pating creblung. Awake gemeter, Perang tandhing ing batine, ana karep nerusake sekolah. Nanging yen ngelingi kahanane wong tuwane atine mbenerke omongane Darson. Dheweke mesakake banget Simboke lan Bapake, wongtuwane sakloron mung buruh tani. Pametune ora mesthi. Kamangka kudu ngragati bocah loro MahIndra lan Adhine. Maharani sing saiki wis kelas enem SD.

       Meruhi Mahendra mung meneng. Darson seneng atine. Panganggep  omongane ditampa Mahendra. Dhewe mbacutke clathu. ”Piye Ndra, bener ta. Kandhaku? Luwih becik kowe nyambut gawe ngewangi wong tuwamu. Apa ora mesakake wong tuwamu? Wis saiki kowe melu aku. Nyambut gawe gampang bayare lumayan. Ya ora Pri?”  Darson nyawang Jupri. Nom-noman kuru rambute brindhil, mbenerke. ”Iya. Ndra, ora angel-angel dhuwit akeh. Santai. Wis melu wae”. Mahendra saya judheg, pikire nglambrang. Katon gegambaran-gegambaran endah yen saumpama dheweke dhuwe dhuwit . Ah, penake, senenge.  

       Mahendra kaget nalika Darson nyablek pundhak karo celathu. ”Wis dipikir-pikir sik. Aku dak cabut sik. Yo Pri, Son, Thik awake dhewe cabut sik.”

       Bocah papat banjur nggeblas. Bonceng – boncengan sepedha motor, pancen bocah ora genep. Montor dibandhangake, gek ora nganggo helm, suwarane knalpot mbrebegi kuping.

       Wancine wayah isya’, Mahendra isih melu sholat isya’ ing mesjid cedhak omahe. Masjid lawas jaman keraton. Ana sing ngarani masjid pathok nagari. Sanajan wis tuwa nanging bangunane isih pengkuh. Bubar sholat dheweke lungguh dheleg-dheleg ing emperan masjid. Lendhetan jagak bedhug. Pikire isih bingung. Pepenginane sekolah lan omonge Darson perang rame. Genti-genten nguwasani angen-angene.

          ”Ana apa Dhik kok sajak abot pikiranmu?” Sasana njejeri lungguhe Mahendra. Mahendra ngingset lungguhe karo nyauri, ”Lagi rada bingung Mas.” Karo pawongan siji iki Mahendra ora wani ndhelikake rasane. Sasana Warastra ngono asmane jangkep. Gelare mburi Sarjana Pendidikan. Piyayine durung tuwa watara lagi telung puluhan wolu. Nanging sorot paningale mratandhan yen dadi wong sing mateng. Tangga teparone ngertine Mas Sasana ya mung guru ing sawijining SMP ing pereng gunung. Kegiyatan liyane ora akeh wong kang ngerti. Dheweke ora tau ngrembug bab kegiyatane. Sing diomongke ya kaya anut ombyake omongane wong-wong liyane, cekake dheweke ora tau mbukaki rembug nanging mung ngegongi, tur pas karo sing dikarepke, dadi akeh kang rumangsa seneng marang Mas Sasana. Mahendra dhewe ya ngono.

”Lho, malah ngalamun Dhik, wong sekolah kuwii pancen abot.” Mahendra njenggelek. Rada gumun karo celathu. ”Panjenengan kok priksa Mas?” Sasana mesem, ”Kira-kira kok Dhik. Aku mbiyen ya kaya kowe. Nuwun sewu ya. Aku mung anake blandhong kayu, yen kahanan ekonomi ya ora beda karo wong tuwamu saiki.”

”Lajeng panjenengan kok saged sarjana ngantos samenika dados guru Mas, cariyosipun kados pundi?”

”Critane dawa Dhik, ning cekake ngene, muga-muga bisa dadi tetimbangan pamikirmu. Sepisan ngene Dhik. Awake dhewe kudu yakin yen awake mbudidaya tenanan mesthi ana dalan. Wong Jawa biyen ngendika sapa teteken tekun mesthi bakal katekan. Kaping lorone Dhik. Sing kagungan rejeki iku Gusti Allah, yen awake dhewe nyuwun mesthi bakal diparingi. Ping telune kowe kuwi jejering anak, mula wajibe bekti marang wong tuwa, bisa mikul dhuwur mendhem jero. Wujude bektimu marang wong tuwa yaiku kowe sinau tenanan, sekolah tenanan saduwur-duwure aja nganti mandheg. Aja wedi bab ragad lan liya-liyane. Mengko mesthi ana dalane.

Wis Dhik ngono cekake, nuwun sewu aku bali dhisik. Dipikir tenanan!” Sasana banjur menyat ninggalke Mahendra.

Mahendra gumun kok yen miturut ngendikane Mas Sasana katone ngadhepi urip kok gampang banget, Mahendra banjur melu manyat, pikire rada entheng nanging atine isih kepengin krungu crita lelakone Mas Sasana. Bengi saya peteng, mesjide sepi.

                                                   (Lelakone sang Guru, Sleman 2009)

Kawruh

Ragam basa : Maneka warna  utawa undha-usuking basa tuladhane  ngoko, krama, krama inggil

Lelewaning basa (gaya bahasa) basa kang digawe supaya saya endah nengsemake ati.

Tuladha lelewaning basa utawa gaya bahasa

1. Paralelisme

Yaiku  gaya bahasa nadhesake sing wujude mbaleni tembung ana ing sawijining ukara.

Tuladha : Yen kowe ngundang, aku ya bakal teka

2. Antitesis

Yaiku gaya bahasa sing migunakake tembung kang tegese kosok balen.

Tuladha : Sugih mlarat, enom tuwa, gedhe cilik, kabeh tumplek bleg ing lapangan.
3. Reptisi ngambali utawa mbaleni tembung kang dianggep penting.

Tuladha : Dieling-eling sesuk kabeh kudu nggawa kaos, kudu nggawa kaos!

4. Epizeuksis

Yaiku tembung kang dianggep penting dibolan baleni.

Tuladha : Awake dhewe kudu mikir,mikir, mikir lan mikir kanthi tenanan.

5. Anafora

Yaiku ambalan tembung ana ing saben larik.

Tuladha : Apa kowe arep mulih, apa kowe arep turu kene, apa  kowe arep lunga aku ora nggagas.

Pituduh

Apa cerkak  wis kok waca nganti tutug?  Apa wis kok tandhani ukara-ukara kang wigati?

Yen uwis garapen gladhen ngisor iki tulisen ing buku tugas!

GLADHEN

No	Pitakonan	Wangsulan	Ukara kang Nyengkuyung
1.	Ragam basa apa wae kang kang ana ing cerkak?
2.	Gaya basa utawa lelewane basa apa wae kang ana ing cerkak?
3.	Ajaran budi pekerti apa waekang ana ing cerkak?

Dhiskusi

Gawea kelompok! Saben kelompok bocah 5-6. Sawise iku tlitinen maneh gladhen  ing ndhuwur banjur rembugen karo kancamu supaya luwih manteb. Yen wis rampung banjur rembugen sakelas. Saben kelompok bisa ngandharake panemune ing ngarep kelas. Yen wus sarujuk kabeh tulisen asile ing buku tugas!

Tugas

Goleka cerkak, banjur golekana ragam basa kang digunake, gaya basa utawa lelewaning basa lan ajaran budi pekertine banjur tulisen ing buku tugas!